Kiến trúc nhà thờ Công giáo: Từ du nhập đến hòa quyện bản sắc địa phương

Khởi đầu từ những nhà thờ phong cách châu Âu, kiến trúc Công giáo tại Việt Nam dần gắn kết với văn hóa bản địa, trở thành điểm nhấn không gian của mỗi địa phương.

Từ sự giao thoa buổi đầu

Từ cuối thế kỷ XIX, cùng với làn sóng truyền giáo và đô thị hóa, các công trình nhà thờ Công giáo đã xuất hiện trên khắp ba miền Việt Nam. Những công trình đầu tiên mang đậm dấu ấn kiến trúc Pháp: nhà thờ Lớn Hà Nội (1886) với phong cách Gothic Revival, Đức Bà Sài Gòn (1877–1880) kiểu Romanesque pha Gothic, hay Nhà thờ Đá Nha Trang (1928–1933) được xây dựng bằng đá xẻ với các vòm nhọn đặc trưng.

Tuy nhiên, sau giai đoạn đầu du nhập, các công trình nhà thờ Công giáo đã tìm cách thích nghi và hòa nhập với môi trường văn hóa bản địa. Quần thể Phát Diệm (Ninh Bình, xây dựng 1875–1891) là minh chứng. Toàn bộ nhà thờ, phương đình được dựng bằng đá và gỗ lim, mái cong kiểu chùa đình Việt, cột kèo chạm khắc tứ linh, hoa văn Á Đông. Đây được xem là “một nhà thờ mang dáng chùa”, biểu tượng cho sự Việt hóa kiến trúc Công giáo.

Tại đồng bằng Bắc Bộ, đặc biệt là Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình – nơi nhiều vùng được mệnh danh là “xứ đạo” – hàng trăm nhà thờ lớn nhỏ mọc lên, phản ánh mật độ giáo dân dày đặc. Điểm nhấn của các nhà thờ là công trình quy mô hoành tráng, mặt đứng đôi tháp chuông, hoa văn Gothic và Baroque muộn. Nhà thờ Lớn Bùi Chu (Nam Định), Trung Linh, Hưng Nghĩa… không chỉ là nơi hành lễ mà còn tạo nên diện mạo “xứ đạo” đặc thù, nơi tháp chuông cao vút không chỉ là biểu tượng Công giáo mà còn là điểm đến tham quan hút khách.

Ở miền Bắc, nhà thờ vừa là trung tâm tín ngưỡng, vừa là hạt nhân cộng đồng. Kiến trúc Gothic – Romanesque kết hợp với chất liệu địa phương, màu ngói đỏ, phù điêu chạm khắc dân gian, đã biến những công trình này thành một phần ký ức văn hóa vùng châu thổ.

Dải đất miền Trung khắc nghiệt về khí hậu lại chứng kiến nhiều dấu ấn sáng tạo. Nhà thờ chính tòa Phủ Cam (Huế), tiêu biểu cho xu hướng hiện đại (Modernist). Công trình có hai tháp đứng như cuốn Kinh Thánh mở ra, hệ vòm bêtông cốt thép uốn cong, nội thất sáng thoáng, minh chứng cho sự tìm tòi ngôn ngữ kiến trúc Công giáo Việt thế kỷ XX.

Ở Quảng Trị, Thánh địa La Vang là trung tâm hành hương lớn của cả nước, nhiều lần được trùng tu với quy mô quảng trường rộng, basilica hiện đại, khẳng định vai trò không chỉ là nơi phụng vụ mà còn là điểm giao lưu văn hóa – xã hội của cộng đồng giáo dân miền Trung.

Miền Nam, đặc biệt là TP Hồ Chí Minh, Nhà thờ Đức Bà với gạch đỏ Marseille, kính màu Lorin Chartres là kiệt tác kiến trúc Romanesque–Gothic. Gần đó, Nhà thờ Tân Định (1876) nổi bật với sắc hồng từ năm 1957, cùng các chi tiết trang trí Renaissance và Gothic, trở thành điểm check-in quen thuộc của du khách.

Các nhà thờ Công giáo ở Tây Nguyên lại sớm bộ lộ xu hướng kiến trúc địa phương với mái cao, độ dốc lớn, lấy cảm hứng từ những ngôi nhà Rông của đồng bào địa phương. Minh chứng cho số này là nhà thờ Gỗ kết hợp phong cách Roman với kiến trúc nhà sàn Ba Na, mái dốc cao, gỗ đen, thể hiện rõ sự gắn kết với bản sắc Tây Nguyên.

Công trình tôn giáo ngày càng gắn với bản sắc địa phương

Trong xu hướng các nhà thờ công giáo hiện đại hiện nay tại Tây Nguyên, nhiều nhà thờ mang đến phong cách mới lạ. Một trong số này là công trình vừa mới được khởi công của giáo xứ Phúc Lộc. Ông Gioan Kim Ngô Quang Trung - Chủ tịch Hội đồng Giáo xứ Phúc Lộc, xã Cư Jut, tỉnh Lâm Đồng, cho biết nhà Thờ được cha quản xứ và cộng đồng giáo dân đồng thuận xây dựng mới từ hơn ba năm trước. Trước khi bắt tay vào thực hiện, đại diện giáo dân đã đi thăm nhiều công trình nhà thờ trên cả nước, đặc biệt khu vực Hải Hậu, Nam Định trước đây, để lấy cảm hứng xây công trình trên quê hương Cư Jut. Sau thời gian tìm hiểu, phong cách kiến trúc được chọn xây nhà thờ mới là Roman. Đây là kiểu nhà thờ phổ biến tại Nam Định cũng như khu vực Ninh Bình - Quê gốc của nhiều giáo dân sinh sống tại Cư Jút. “Giao dân muốn có một công trình thể hiện sự liên kết, gắn bó với quê hương mình”, ông Trung cho biết.

Phối cảnh nhà thờ giáo xứ Phúc Lộc, xã Cư Jút

Tuy nhiên, nhà thờ phong cách kiến trúc Roman chưa phổ biến ở các tỉnh Tây Nguyên. Ông Nguyễn Văn Duẩn, Giám đốc Công ty cổ phần Kiến trúc đầu tư xây dựng Hải Hậu, tỉnh Ninh Bình, cho biết kiến trúc Roman tháp chuông vươn cao, mái vòm Romanesque đặc trưng, nhưng yêu cầu loại vật liệu chuyên biệt như gạch thất. Đây là loại gạch đất nung đỏ, không trát, mang lại cho công trình vẻ cổ điển, thích ứng với khí hậu Tây Nguyên nhưng phải vận chuyển từ ngoài bắc vào. Khi hoàn thành, từ ý tưởng kiến trúc, vật liệu đến phong cách của nhà thờ Phúc Lộc sẽ tạo điểm nhấn cho các công trình tôn giáo và văn hóa ở Cư Jút. Đây không chỉ là nơi phụng vụ mà còn là sợi dây gắn kết cộng đồng nhập cư với quê hương: mang ký ức kiến trúc quê gốc, tái tạo trong miền đất mới, từ đó vừa duy trì bản sắc vừa hòa nhập với môi trường địa phương.

Linh mục Anton Hồ Quang Hải, Chánh xứ Phúc Lộc, giáo phận Ban Mê Thuột, cho biết ý tưởng chọn mẫu nhà thờ của giáo xứ do bà con giáo dân thuộc giáo phận gốc Bùi Chu lựa chọn, mang dáng dấp quê hương. Kiến trúc Roman phù hợp với tâm thức và thói quen của bà con sống ở quê. “Bà con giáo dân muốn nhìn thấy ngôi thánh đường giống như quê hương của mình, giúp họ nâng tâm hồn mình lên”, cha Anton Hải nói.

Là đơn vị tìm kiếm ý tưởng, thiết kế và xây dựng nhiền công trình tôn giáo trên khắp ba miền Việt Nam, đại diện Công ty CP Kiến trúc đầu tư và xây dựng Hải Hậu cho biết, nhìn trên toàn cục, hành trình kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Việt Nam là sự chuyển dịch từ sao chép thuần phong cách châu Âu sang hòa nhập, bản địa hóa mạnh mẽ. Các công trình không chỉ đáp ứng nhu cầu phụng vụ mà còn phản ánh điều kiện khí hậu, vật liệu địa phương và thẩm mỹ văn hóa.Điểm chung là xu hướng hòa quyện, tạo ra ngôn ngữ kiến trúc Công giáo Việt Nam riêng biệt.

Từ những nhà thờ Gothic thuộc địa thế kỷ XIX, qua những công trình bản địa hóa độc đáo như Phát Diệm, đến các thiết kế hiện đại của Phủ Cam, Kon Tum hay Phúc Lộc hôm nay, có thể thấy kiến trúc nhà thờ Công giáo Việt Nam là hành trình đối thoại liên tục giữa Đông và Tây, giữa toàn cầu và bản địa.

Nếu như tháp chuông nhà thờ là dấu chỉ thiêng liêng hướng lên trời, thì bản thân kiến trúc của chúng lại cắm rễ sâu vào đất – nơi hội tụ ký ức, bản sắc và đời sống cộng đồng. Trong tiến trình ấy, mỗi vùng miền, mỗi giáo xứ đã để lại một dấu ấn riêng, góp phần làm nên diện mạo đa dạng và phong phú của văn hóa kiến trúc Việt Nam đương đại.

“Ngôi thánh đường vừa là công trình tôn giáo vừa là công trình văn hóa, là nơi bà con giáo dân đến để sinh hoạt tôn giáo, cùng cầu nguyện với nhau nói lên tinh thần hiệp nhất, xây dựng địa phương mình phát triển và góp phần làm cho văn hóa của vùng Cư Jút ngày càng nổi bật”, Linh mục Anton Hồ Quang Hải nói.